Dự án tiếng Việt

"Được hình thành ở nơi sơn hải kề cạnh, giữa 2 khối văn hoá hùng cường Ấn Độ và Trung Hoa, trải qua sự chiếm đóng của 3 đế quốc Pháp, Mỹ, Nhật, tiếp thu kiến thức từ khối Liên Xô, trải qua 2 lần thay đổi văn tự, vốn từ vựng tiếng Việt có khả năng biểu đạt được khái niệm, hiện tượng, tâm tư, cảm xúc, tri thức của rộng rãi các dân tộc trên thế giới. Tiếng Việt giàu đẹp là vì lẽ đó."

Sự sinh thành của tiếng Việt vốn là một chủ đề mà các nhà khoa học nội ngoại dày công thu thập, đối chiếu, bàn luận và hệ thống. Không thể bỏ qua quyển An Nam Dịch Ngữ ở thế kỷ 16 đối chiếu 716 từ Hán Việt hay cuốn từ điển Việt-Bồ-Latinh của Alexander de Rhodes hợp thức hoá chữ Quốc ngữ. Không thể bỏ qua công sức André-Georges Haudricourt đã tìm hiểu về các từ nguyên của tiếng Việt, đối chất với công trình của học giả Đông phương Henry Maspero để chứng minh tiếng Việt thuộc nhóm Môn-Khmer của ngữ hệ Nam Á. Không thể bỏ qua giáo sư Nguyễn Tài Cẩn bàn về sự trù phú trong thanh điệu của tiếng Việt, từ những thiên tính của ngữ hệ Nam Á, cụ thể là nhánh Môn-Khmer đến sự tiếp thu thanh điệu của ngữ hệ Thái-Ka-đai. Và cũng không thể bỏ qua giáo sư Trần Trí Dõi đã dày công hệ thống sự trưởng thành của tiếng Việt trong bối cảnh văn hoá và lịch sử qua những thời kỳ đầy biến động.

Ngày nay, từ vựng tiếng Việt được hệ thống lại nhờ công trình từ điển tiếng Việt của cố giáo sư, nhà từ điển học Hoàng Phê. Các kho lưu trữ kỹ thuật số cũng đã mở rộng ra lãnh địa của chữ Nôm, các ngôn ngữ thuộc nhóm Môn-Khmer như từ điển Việt-Mường của Nguyễn Văn Khang chủ biên, ngữ vựng Katu của Nancy Costello, từ điển Cơ-ho-Pháp của Dournes Jacques xuất bản ở Sài Gòn. Rất nhiều mối liên quan giữa tiếng Việt với cơ ngơi các ngôn ngữ khác, với tiếng Việt những thời kỳ khác, nhưng để thấy rõ thiên tính của tiếng Việt, chúng ta hãy cùng đi sâu vào từng tế bào của nó: âm tiết.

Từ những ngày bắt đầu, công nghệ luôn mang tính thơ trong bản thân nó. Trong loạt bài tìm hiểu về tính queer trong công nghệ (A Queer History of Computing), tạp chí Rhizome có nhắc đến chương trình viết thư tình của Christopher Strachey như là một trong những tác phẩm khởi xướng của nghệ thuật điện toán (computational art).

Chương trình được viết trên một thuật toán sinh từ — viết thư từ việc sắp xếp chữ vào các biến thế của các cấu trúc câu định sẵn từ trước. Các từ được sử dụng mang hơi hướng văn học thời Victorian, chẳng hạn như những từ ngữ gọi nhau trìu mến — “honey”, “jewel”, hay “moppet”. Chiếc máy viết thư tình như là một cái thú chơi chữ, tỏ tình đầy ý tứ giữa Christopher và Alan Turing.

“little record survives to document more than a passing relationship between these two men, but what remains is a surprisingly poetic attempt to play at the machine.” — Jacob Gaboury (Rhizome)

Trên dòng cảm hứng về tính thơ trong thực hành với công nghệ, chúng tôi suy ngẫm về tính thơ trong tiếng Việt. Tất cả đều bắt nguồn từ cái âm tiết. Tiếng Việt có sự uyển chuyển, linh hoạt, tượng thanh, tượng hình là do sự uyển chuyển, linh hoạt, tượng thanh, tượng hình của từng âm tiết tạo ra. Khác với các ngôn ngữ khác, tiếng Việt là ngôn ngữ đơn âm tiết. Mỗi âm người Việt ta phát ra đều gợi lên một cảm xúc, một hình ảnh nhất định. “đau” và “đớn” nghe đã thấy cắt da thịt. “trùng”, “điệp” nghe đã thấy đi hết ba ngọn núi bảy ngọn đồi.

Cái tính thơ đó ắt phải liên quan ít nhiều với từng âm trong tiếng Việt.

Trên cơ sở đó, cũng như Christopher, chúng tôi bắt đầu xem xét lại bộ chữ tiếng Việt, không phải từng từ mà là từng âm. Dựa trên nguồn dữ liệu có sẵn của từ điển Hoàng Phê, từ điển soha, và nguồn liệu có sẵn của nhóm nghiên cứu NLP underthesea, dự án tạo ra một kho từ điển âm tiết tiếng Việt cùng với bộ 3 bài nghiên cứu về tính âm trong các âm tiết đó.

Bài 1: Tổng quan về Âm tiết tiếng Việt

Tổng quan về âm tiết tiếng Việt và việc xây dựng một cơ sở dữ liệu âm tiết mở phục vụ cộng đồng. Dự án này tổng hợp tất cả các âm vị có thể có trong tiếng Việt và đối chiếu với các từ điển, nhằm phân tích xem có bao nhiêu âm mang nghĩa và bao nhiêu âm là vô nghĩa.

Bài 2: Nói lái và "góc khuất" của tiếng Việt

Tính đơn âm của tiếng Việt tạo điều kiện cho hình thức chơi chữ phổ biến nhất trong đời sống hằng ngày: nói lái. Trong nói lái, người nói có thể tự điều chỉnh những âm tiết vô nghĩa thành những từ có nghĩa khi phát âm.

Bài 3: Biến âm và tiếng Việt của ngày sau

Quan sát sự biến hoá của tiếng Việt trở thành một ngôn ngữ đơn âm tiết tại như ngày nay, thông qua tài liệu và ghi chép về các phụ âm kép và cách phát âm trong tiếng Việt trung đại.

Dmarc Lê là nghệ sĩ thực hành trên môi trường số. Dmarc tập trung khai thác những kết nối giữa con người và máy móc để phản chiếu và bàn luận những giá trị bền vững trong quá trình phát triển số hoá. Những thể nghiệm về chữ nghĩa tiếng Việt của Dmarc ảnh hướng nhiều từ phương ngữ Huế - nơi cô sinh ra và lớn lên, và rồi va chạm với môi trường số tạo cuộc đối thoại giữa con chữ với con người qua cầu nối công nghệ.

Email: dmarcle.hi@gmail.com
Instagram: @dmarc.le
Website: dmarcle.com

Xác Âm được sinh ra từ câu hỏi: Sức nặng của bài thơ đến từ đâu? Sức nặng của từng âm tiết trong bài thơ Lạc của nhà thơ tự do Cẩm Tiên được định lượng thông qua hệ thống ASJP. Hệ thống đánh giá phát âm này được thiết lập từ việc quan sát sự vận động của răng, môi và thanh quản.

Sau đó, tác giả còn tiếp nối hệ thống này bằng quan sát cách phát âm của chính mình, một người con xứ Huế. Rồi từ đó, mỗi bài thơ sẽ được chấm thành một ma trận điểm nặng tương ứng.

Các điểm nặng nhẹ này sau đó được phóng chiếu lên một miếng kim loại dưới tác động nhiệt. Thời gian chịu nhiệt tuân theo điểm nặng.

Sau khi qua cơn nhiệt, bài thơ nằm phơi mình, mặc cho nắng mưa ăn mòn thân xác chính nó.

Xác Âm là mảnh linh hồn ngưng đọng lại của âm tiết Tiếng Việt, phản chiếu những thể nghiệm về kết nối trong thơ ca và cảm xúc người đọc.

— *Lạc* - *Lê Minh Cẩm Tiên*

Ta mắc kẹt giữa lằn ranh sáng tối
Giữa bất lực bởi nỗi phải chia đôi
Vì tinh khiết anh đâu nào chạm nổi
Em lại cố giấu nhẹm vệt đồi mồi
Rồi tình mình bỗng dưng thơm mùi khói
Không cháy rụi nhưng lẳng lặng bốc hơi…

Đấng thiêng liêng ngã quỵ trước ngai vàng
Ta dẫm đạp lên con chữ nhau mang
Chốn thiên đàng chẳng mỹ miều sắc đáng
Anh cũng chán thứ tin yêu rẻ mạt
Em trao anh, ắt đậm lắm bẽ bàng

Mùi hoả tiễn - không khét, chẳng còn thơm
Nhạt một màu xám ngắt đoạn tầm thường
Dòng dung nham nguội tanh buồn rũ rượi
Chẳng còn hồng, chẳng ấm tim em được
Động cứng hồn, ngọt mật hoà tan thương

Q: Bất kỳ âm tiết nào phát ra đều tốn năng lượng, tuỳ vào điều kiện tự nhiên, địa lý mà chúng ta có cách phát âm phù hợp, như là các dân tộc sống ở thảo nguyên có nhiều nguyên âm và âm vang hơn là những dân tộc sống trong rừng với những âm xát, nhiều phụ âm. Bạn nghĩ thế nào về âm giọng của mình?

A: Cái âm điệu của Huế có lẽ đến từ cái địa hình vốn thơ của nó - Sông Hương & Núi Ngự. Người Huế yêu và mê mẩn thiên nhiên của họ nên chắc phần nào đó nó đã ảnh hưởng đến âm giọng của họ. Giọng Huế nhẹ và dễ nghe như cách sông Hương dịu dàng chảy qua từng ngóc ngách của thành phố. Nhưng nếu để ý, trong ngôn ngữ thường ngày, cái nhẹ nhàng đấy có phần dứt khoát, đôi khi có một chút nhanh, cảm giác như lướt trên đầu lưỡi, điều đó chắc đến từ dãy Ngự bình. Có một điều là giọng Huế không phản ánh cái khắc nghiệt của thời tiết nơi đây, có khi con người bọn em cũng quá lãng mạn nên chọn những điều cũng thơ.

Q: Bạn nghĩ sự khác biệt giữa một câu văn và một câu thơ là gì?

A: Câu văn là một bộ phận của câu chuyện. Câu thơ chính nó là một câu chuyện riêng.

Đông-Trúc là một graphic/type designer. Các thực hành liên quan đến chữ và ngôn ngữ của cô xuất phát từ những tò mò nhỏ nhặt của cô trong quá trình lớn lên ở một Vùng kinh tế mới, nơi mà cô được tiếp xúc với nhiều âm giọng và văn hoá của những vùng miền khác nhau.

Email: dongtrucng2810@gmail.com
Instagram: @do_ngtruc

Khi tiếp xúc với các vần, ta thường đứng ở mạn bên này, vùng của nghĩa. Ta đọc và cảm nhận chúng qua ngữ nghĩa mà chúng biểu thị. Vậy, chuyện gì đang diễn ra ở phía bên kia, vùng của âm? Chẳng phải “âm thanh sẵn có năng lực diễn tả tình ý” hay sao?

Bên kia của vần hiện diện trong hình hài một trò chơi nhỏ với mong muốn dẫn dắt mọi người tìm đến các cảm giác thuần túy của các vần, cách ghép vần và vần điệu tiếng Việt. Trò chơi hình thành từ một tò mò của tác giả: liệu chúng ta có nảy sinh cùng một cảm giác khi nghe một vần?

Mượn tiếng Mường làm phương tiện chủ chốt, tác giả muốn cùng mọi người khám phá vùng đất của âm thanh, cùng quan sát xem liệu giữa chúng ta có tồn tại những giao cảm dành cho vần điệu, thanh điệu tiếng Việt hay không.

Q: Một âm, một từ gợi lên trong bạn hình ảnh và ký ức về Di Linh

A: lênh đênh. Dùng lênh đênh để nói về một vùng cao nguyên nghe có vẻ kỳ quặc nhỉ! Mình nghĩ đó là cảm giác của mình khi nhớ về Di Linh, nơi mà mình gọi là quê hương thứ nhất, nơi mình lớn lên. Quê hương thứ hai của mình nằm ở một vùng biển duyên hải miền Trung,nơi mình sinh ra,nơi có ông bà, dì cậu và những mùa hè đầy niềm vui của mình. Ngày bé mình thường được ba mẹ đưa về quê chơi. Việc di chuyển qua lại liên tục giữa hai nơi làm cho mình có cảm giác lênh đênh. Mình thấy như bị trôi ở giữa và không thật sự thuộc về đâu cả.

Q: Một vài suy nghĩ của bạn về tiếng Mường (cách phát âm, từ vựng, cách viết,...) khi thực hiện tác phẩm

A: Thời gian làm dự án và tiếp xúc với tiếng Mường đưa mình từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác. Lúc đầu mình rất bất ngờ khi bắt gặp một ngôn ngữ gần với tiếng Việt đến như vậy. Mình thử nghe các bản tin tiếng Mường và Song dần dà mình cũng có một thắc mắc (cũng là những thắc mắc mà một số vị khách đặt ra cho mình) là liệu những người dân tộc thiểu số có chữ viết riêng hay không. Người Mường có thật sự dùng ký tự La Tinh để viết tiếng Mường không. Và khi một ngôn ngữ không có chữ viết thì ngôn ngữ đó có phát triển được nữa không, và sẽ phát triển theo phương cách nào khi thiếu đi công cụ ghi chép.

thou sống ở thành phố Hồ Chí Minh, là nghệ-sĩ thực hành sáng tác đa chất liệu, đa phương tiện, tập trung ở lĩnh vực thị giác (hội họa, sắp đặt, mô hình, hoạt họa), và chữ nghĩa (viết sáng tạo, phê bình, phân tích, văn xuôi ngắt dòng). Chủ đề khai thác của thou bắt rễ từ văn hóa địa phương, và xoay quanh sự-sống của họ. Khi nhìn lại toàn bộ sản phẩm đã được thực hiện, họ nhận thấy nỗi-ám-ảnh luôn hiện diện trong mọi tác phẩm, vừa là điểm nối, vừa là động lực sáng tác: những mối liên kết giữa cá nhân với mọi điều xung quanh, đặc biệt là liên kết với chính mình, với mẹ, với nguồn gốc, với không gian và thời gian.

Email: tuchury@gmail.com
Instagram: @thou.____________.thou

để quá khứ sẽ (tiếp diễn) được phát triển từ nhiều sự chồng lớp các quan sát và ý niệm trong quá trình hình thành nên cơ chế tạo thơ tự động từ bóng cây đổ nắng lên tường. Như một sự “tự do” xuất khẩu, cơ chế này trở thành công cụ khiến/cho/để cây

nói những điều cây không thể nói, về
những hàng cây đã đổ xuống, về
những cây cầu và trụ cột mọc lên, về
nỗi thống khổ gay gắt trên đường, về
sự trơ trụi, về
những đề án đốn cây, về
những lời hứa sẽ trồng lại cây, về
những lời hứa mãi nằm trên giấy, về
những quá khứ (vẫn đang tiếp diễn).

Từ hơn 50 bài báo về dự án metro 2, 49 từ/cụm từ tiêu biểu được chọn ra để tạo thành một bộ chữ của cây. Các từ này, sau đó, sẽ lấp vào một cú pháp định sẵn để hình thành một bài thơ. Cú pháp “để…sẽ…để…sẽ…để…” được lặp đi lặp lại, lặp đi lặp lại, lặp đi lặp lại đến mức khó chịu, đến mức vô duyên, đến mức từ ngữ thành âm rỗng nghĩa, và lời hứa chỉ là cái vỏ hình thức bên ngoài.

Tác phẩm là sự kết hợp giữa thơ và thực tế, giữa công nghệ và thiên nhiên, giữa từ ngữ ngẫu nhiên và cấu trúc độc đoán, giữa bóng nắng đổ hồn nhiên và cả quá khứ cây xanh đô thị bạo lực.

Q: Một lời “sẽ…để…” hay “để…sẽ…” thou thường nói

A: Thường nói nhất là mấy câu hứa với mẹ cho qua cơn cãi nhau kiểu “để đó con sẽ abc” với “abc” là bất cứ lý do gì khiến mẹ la mình. Ví dụ như “ để đó con sẽ phơi đồ” “để đó con sẽ làm” “để con sẽ để ý hơn”, kiểu kiểu vậy. Những câu này hiệu quả nếu hành vi “abc” đó nhìn thấy được liền. Nhưng khi các hành vi “abc” đều ở tương lai xa mà cả mình và mẹ đều không biết được tương lai đó khi nào đến và liệu lỗi lầm có bị lặp lại, thì mấy câu này sẽ bị dội ngược lại bằng câu hỏi của mẹ “sao cứ ‘sẽ’ mãi thế, khi nào mới bây giờ?”

Q: thou nghĩ thì quá khứ tiếp diễn được thể hiện như thế nào trong tiếng Việt?

A: Điều thú vị của tiếng Việt là tiếng Việt không có thì như trong tiếng Anh. Những từ “đã, đang, sẽ” không phân định quá khứ, hiện tại, tương lai mà để diễn đạt thể của từ. Ý nghĩa quá khứ của một cụm từ, một câu xuất phát gián tiếp từ cả cấu trúc và các yếu tố trong câu, chứ không trực tiếp đến từ một từ. Trong lúc đọc các bài báo về vấn đề cây xanh ở thành phố, mình đã tìm về cả những bài từ hơn 10 năm trước, tức là thời quá khứ so với hiện tại, Tuy vậy, các bài báo đều tương đồng nhau ở sự lặp đi lặp lại từ “sẽ”, khiến mình suy nghĩ nhiều về sự nhập nhằng giữa quá khứ và tương lai, khi những lời hứa không được hoàn thành thì quá khứ vẫn sẽ tiếp diễn. Vì thế, kể cả khi đọc các bài báo ở thời điểm hiện tại, mình vẫn thấy đó là những vấn đề xưa cũ, những câu chữ xáo mòn, những âm thanh vô nghĩa. “Thì quá khứ tiếp diễn” trong tiếng Việt được tạo nên từ sự lặp lại những thông tin mình đã biết từ trước, và từ ngữ chỉ mang tính thông báo hình thức.